Pamięć to niezwykły fenomen psychobiologiczny, który odgrywa kluczową rolę w naszym codziennym życiu. Jest nierozerwalnie związana z procesem nauki, do tego stopnia, że te dwa pojęcia często uważane są niemal za synonimy. Pamięć stanowi fundament rozwoju i istnienia człowieka, pozwalając na gromadzenie, przechowywanie i wykorzystywanie informacji zdobytych w ciągu życia. To dzięki niej jesteśmy w stanie budować swoją tożsamość, rozwijać umiejętności oraz przystosowywać się do zmieniających się warunków.
W świecie zwierząt zdolności pamięciowe są bardzo zróżnicowane. Przykładowo, złote rybki, muszki owocówki oraz komary posiadają najkrótszą pamięć. Z kolei u ludzi zaburzenia pamięci mogą mieć różnorodne przyczyny, takie jak choroby neurodegeneracyjne, urazy głowy, depresja, choroby tarczycy, stres oraz trauma. Niezależnie od przyczyny, jedno jest pewne – bez pamięci nie ma nas.
W kontekście naukowym, pamięć jest badana za pomocą skomplikowanych modeli i teorii. Jednak dla uproszczenia możemy wyróżnić trzy główne typy pamięci: sensoryczną, krótkotrwałą i długotrwałą. Każdy z tych typów pełni unikalną funkcję w procesie przechowywania i przetwarzania informacji, co umożliwia nam codzienne funkcjonowanie oraz adaptację do otoczenia.
Nauka tworzy bardzo złożone modele pamięci, ale tutaj niech wystarczy nam informacja, że są trzy główne typy pamięci: sensoryczna, krótkotrwała i długotrwała.
Pamięć Sensoryczna
To inaczej pamięć ultrakrótka, pamięć zmysłów. To pamięć, która wpiera procesy percepcji – to, co widzimy, słyszymy, czujemy jako dotyk, zapach, smak. Warto pamiętać, że każdy z nas ma określone preferencje w odbieraniu bodźców. Można powiedzieć, że świat nadaje audycję sensoryczną (nazywaną wkładem sensorycznym), a każdy odbiera tę audycję po swojemu. Jedni są bardziej wrażliwi na kształty, barwy, inni na dźwięki. Jeszcze inni mają większą wrażliwość na doznania płynące z ciała (układu kostno-mięśniowego i czucia głębokiego) lub na odczuwane emocje.
Zmysły rejestrują bezustannie napływające ze świata bodźce i zdarzenia, a mózg chłonie wszystko jak gąbka. Wynika to z imperatywu przetrwania. Problem w tym, że większość informacji rejestrowana jest bez zaangażowania i dlatego trudno jest je odtworzyć.
Pamięć sensoryczna jest połączona z pamięcią krótkotrwałą, zwaną także pamięcią roboczą, operacyjną, świeżą. To ten rodzaj pamięci, który mamy zawsze „pod ręką”. Ta pamięć przechowuje dane „bieżące”. Pamięć robocza ma bardzo ograniczoną pojemność. Zapamiętujemy zaledwie 7 (+/- 2) elementów (wg prawa Millera). Mogą to być słowa, liczby czy inne informacje. Według wielu naukowców pamięć robocza to kluczowy składnik inteligencji, ponieważ odpowiada za utrzymywanie i przekazywanie informacji w trakcie aktywności umysłowej, myślenia, rozwiązywania problemów i wnioskowania.
Przykładem zaburzeń pamięci krótkotrwałej jest zapewne znana wszystkim rybka Dory z filmy pt. „Gdzie jest Nemo?”. Dory zapomina wszystko to, co zdarzyło się wokół niej kilka minut temu.
Aby zapamiętać coś trwale – informacja musi się szybko ulokować w pamięci trwałej.
Pamięć Długotrwała
Pamięć długotrwała jest niezwykle złożonym systemem, który pozwala na przechowywanie informacji przez dłuższy czas. W jej ramach wyróżnia się trzy główne typy pamięci: epizodyczną, semantyczną oraz proceduralną.
Pamięć Epizodyczna
Pamięć epizodyczna jest odpowiedzialna za przechowywanie naszych wspomnień. To dzięki niej możemy przypomnieć sobie konkretne zdarzenia z przeszłości, takie jak wakacje z dzieciństwa, pierwszy dzień w szkole czy spotkanie z przyjacielem. Każde z tych wspomnień zawiera szczegółowe informacje o czasie, miejscu oraz emocjach towarzyszących danemu wydarzeniu.
Pamięć Semantyczna
Pamięć semantyczna magazynuje naszą wiedzę ogólną, taką jak słownictwo, pojęcia oraz informacje na temat nas samych i naszego otoczenia. To dzięki niej znamy znaczenie słów, rozumiemy zasady rządzące światem oraz posiadamy wiedzę na temat różnych dziedzin (np. nauki, historii czy geografii). Pamięć semantyczna jest fundamentem naszego rozumienia rzeczywistości i umiejętności komunikowania się z innymi.
Pamięć Proceduralna
Pamięć proceduralna to magazyn naszych umiejętności, które uległy procesowi automatyzacji. Dotyczy to takich czynności jak bieganie, pisanie, prowadzenie samochodu czy samolotu. Umiejętności te wykonujemy niejako bezmyślnie, bez wysiłku, dzięki wielokrotnemu powtarzaniu. Przykładem może być składanie własnego podpisu, tabliczka mnożenia czy – w przypadku osób z odpowiednim przygotowaniem – streszczenie teorii strun po japońsku.
Pamięć sensoryczna to pamięć nieświadoma i wynika prawdopodobnie z wrodzonych cech indywidualnej budowy aparatu percepcyjnego każdego człowieka.
Im częściej powtarzamy daną sekwencję zachowań, tym bardziej jest ona utrwalona i zautomatyzowana. Na poziomie neuronalnym powstają utrwalone, pogrubione systemy połączeń. Sytuacja przypomina przecieranie szlaku po dużych opadach śniegu, np. do kolan. Pierwsze przejście wymaga dużego wysiłku, drugi raz idzie się nieco łatwiej po śladach, a po kilkakrotnym przejściu droga jest wydeptana i przejście po niej nie sprawia problemów, szlak jest przetarty, zwiększa się przepustowość – przewodzenie impulsów nerwowych. Utrwalone zostają połączenia neuronalne, aksony mielinizują się i pogrubiają.
W literaturze opisywany jest przypadek całkowitej utraty pamięci długotrwałej. Stało się to po usunięciu hipokampa, ciała migdałowatego i części kory mózgowej otaczającej te struktury jako interwencja medyczna wobec ciężkiej padaczki. Po operacji u pacjenta funkcjonowała tylko pamięć krótkotrwała i żył on w ciągłej teraźniejszości. Podobny przypadek opisany jest w książce pt. „Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem” autorstwa Olivera Sacksa.
Osobiście spotkałam tylko jedną osobę z zaburzeniami pamięci długotrwałej. Chłopiec miał całkowitą amnezję dotyczącą własnej tożsamości. Codziennie budził się rano i nie wiedział kim jest, z kim lubi przebywać, co lubi robić, jeść itd. Miał przygotowany zeszyt z pełnym opisem swojej tożsamości i każdy dzień zaczynał od tej lektury.
Proces pamięciowy składa się z trzech etapów:
- rejestracji,
- przechowywania,
- odtwarzania.
O tym porozmawiamy w następnym artykule.
Autor: Małgorzata Taraszkiewicz
Opracowanie: Agnieszka Jóźwicka
Ilustracje: Filo Nalepa
